Seyahat biletlerinizi, okul diplomalarınızı, kartvizitleri, adınıza veya işletmenize düzenlenmiş faturaları, size bir şekilde verilen çeşitli davetiyeleri, önemli gün ve gecelere özel basılı broşür veya objeleri, haberin anlam ve önemine yönelik gazete kupürleri, dergi insörtleri, mektup ve zarfları, hatıra olarak dağıtılmış eşantiyon ve reklam objelerini, eski fotoğraf ve tebrik kartlarını, el yazısı ile yazılmış değerli değersiz kâğıt parçalarını, velhasıl gündelik yaşama ait ”ıvır zıvır” olarak nitelendirilebilecek kısa ömürlü küçük ve geçici belgeleri ifade eden ne varsa biriktiriyor, özenle saklıyor ve zaman zaman inceleyerek istifade ediyorsanız, sizin de efemerist bir yanınız var diyebiliriz.
Yukarıdaki paragrafı okuduktan sonra birçoğunuz “efemerist de nedir?” diye soracaktır belki. Hemen açıklayalım, Efemera koleksiyonu yapan koleksiyonerlere efemerist denir. Efemera ise gündelik yaşama ait ıvır zıvır, kısa ömürlü, küçük ve geçici belge niteliği taşıyabilen materyallerin genel adıdır. Daha detaylı anlatmak gerekirse, kısa süreli bir amaç için düzensiz olarak üretilen (seçim broşürleri, el ilanları), biriktirmek amacıyla üretilmeyen (antetli zarf, kartvizit, noter evrakları), bir amaç için üretilen (tanıtım broşürleri, müze giriş biletleri, uçak ikaz kartları), resmi veya gayri resmi evrak hükmünde olan (tapu, fatura, makbuz, davetiyeler), yararlılığı değişken olan (mektup, reçete, prospektüs, kullanma talimatları), gerçek değerleri zamanla anlaşılan (gazete nüshaları, genelgeler, fotoğraflar), koleksiyoncular tarafından koleksiyon malzemesi olarak da değerlendirilebilinen (posta kartları, posterler, rozetler, sinema afişleri), günlük yaşamanın bölük pörçük materyalleri gibi (tarifeler, tebrik kartları, haritalar, sertifikalar, senetler, ulaşım biletleri) kısa ömürlü, geçici belgelerin tamamına efemera denir.
Gündelik yaşamın ayrıntılarını belgeleyen efemera belgeler
Efemera koleksiyonerleri genelde belirli konusu olan tematik koleksiyonlar yaparlar. Ancak genel koleksiyon yapan efemera meraklıları da vardır. Genel koleksiyonlarda alan belirlemek ve belirli konularda yoğunlaşmak zordur. Tematik koleksiyonlar çok çeşitli başlıklar altında oluşabileceği gibi genel olarak iki ana kategoride oluşur. Birincisinde belirli türlerde (tren biletleri, sigara paketleri, posterler) materyalleri içerir, ikincisinde ise belirli konu ve temaları içeren (bir markaya ait tanıtım materyalleri, kurum hatıra objeleri, belirli resmi daire evrakları) materyallerden oluşur.
Bugün özel koleksiyonerlerin haricinde bazı kütüphane ve müzeler, belirli alanlarda efemera koleksiyonları barındırmaktadır. Daha da önemlisi efemeranın bir bilgi kaynağı, arşiv belgesi olabilme konusu, uzmanları tarafından tartışılmaktadır. Günümüzde efemera koleksiyonerliğini kurumsal anlamda gerçekleştiren resmi kurum sayısı çok azdır. Son yıllarda gayriresmi organizasyonlar ve şahıs koleksiyonları ile efemera belge koleksiyonlarına ilginin artması sevindirici bir gelişmedir. Bu anlamda dernekleşen, sosyal ağlar ile birlikte hareket eden, bilgi ve belge paylaşan, “efemera mezatları” ile gündemi ve ortamı canlı tutan efemera çalışmaları hızla yaygınlaşmaktadır.
Efemera, aynı zamanda sosyal yaşama ait bilgilerin elde edilebileceği, sosyal tarih araştırmalarında yararlanılan belge niteliğine sahip olmasıyla da ayrı bir öneme sahiptir. Gündelik yaşamın ayrıntılarını belgeleyen efemera belgeler; gelecek kuşaklara kültürel ve tarihsel çalışmalarda ışık tutmaktadır. Biriktirilerek koleksiyon yapılan, hatıra olarak saklanan ve gelecek kuşaklara aktarılan doğum, düğün veya ölüm ilanları, teşekkür-takdir belgeleri, posterler, seyahat biletleri, askerlik belgeleri, siyasi parti el ilanları, ticari materyaller ve benzerleri, hemen hemen sosyal hayatın tamamında kullanılan belgeler olması dolayısı ile toplumsal hafıza ile kültürel ve tarihsel seyir hakkında ayrıntılı malumat verebilmektedir.
İnsanlığın kolektif sosyal hafızası
Kısa ömürlü, geçici belgeler diye tabir edilen efemeralar önemsiz gibi görünmekle birlikte nice büyük eserlerin ortaya çıkmasına, kaybedilen/ unutulan şiir, deyim ve hikmetli sözlerin hatırlanmasına, tarihi gerçekliklerle örülü vesikaların gün yüzüne çıkmasına, mektuplarda saklı kalmış enterasan gerçek hikâyelerin romanlaşarak birer edebi şahesere dönüşmesine, bir fotoğrafta saklı ân’ın veya olayın canlanmasına vesile olduklarını düşündükçe bu materyallerin önemini daha iyi anlayabilmekteyiz.
Üzerinde resmi de bulunan ‘Türk inciri ve üzümü yerseniz Türk gibi genç kalırsınız’ yazılı reklam broşürü olmasaydı, 1774 yılında doğup 1934 yılında 160 yaşında iken hayatını kaybeden Bitlisli Şemsi Ağa oğlu Zaro Ağa’yı ne kadar hatırlayabilecektik? Üzerlerinde güzel yurdumuzun müstesna köşelerine ait manzaraları ve kültürel zenginlikleri resmedilmiş kibrit kutuları; digital imkânların, elektronik ortamların olmadığı zamanlarda zihinlerde ne kadar yer edebilirdi ki? Ticaretimizin sadece kâr-zarar üzerine kurulu olmadığını, aynı zamanda esnaflık ahlakı ile de manevi kazanç sağlanabileceğini, sakladığımız eski fatura nüshalarının altında yazan “Malımızdan hayır görünüz” ibaresinden de öğrenmedik mi? Yırtık ve sararmış fotoğraflarda sıla özlemini, arkadaş veya dostlarla hatıraları, unutulmaz anıları her bakışta yeniden yaşamadık mı?
İnsanlığın kolektif sosyal hafızasının ebedileştirilmesine büyük katkısı olduğuna inandığımız efemera koleksiyonerliğinin, korumaya değer bulunan kültürel mirasın kuşaktan kuşağa aktarılmasını geçmişte olduğu gibi gelecekte de sağlayacağını ümit ediyoruz.
Ercan Babacan yazdı
